Khi trưởng thành không phải bằng cách “gồng lên”
4 ngộ nhận đã từng giữ chân mình lại
Mình lớn lên trong giai đoạn đất nước không quá khó khăn. Không bị đói nhưng nhà cũng không phải giàu có gì. Cha mẹ lăn lộn và vất vả từ tấm bé tới những năm 20 chật vật và cố gắng trụ lại thành phố chỉ với hai bàn tay trắng. Có lẽ vì đã trải qua rất nhiều khó khăn, nên cha mẹ luôn nói với mình rằng cuộc đời phải thử thách mới tạo nên ý chí con người, phải chọn những việc khó khăn thì mới có thể trưởng thành.
Suy nghĩ đó không sai, nhưng không phải lúc nào cũng đúng. Và trong nhiều giai đoạn làm việc đặc biệt là khi làm độc lập, mình đã cố gắng gồng gánh và quăng bản thân vào những việc rất khó, chỉ vì nghĩ rằng đó là cách duy nhất để lớn lên.
Nhưng càng gồng mình lại càng kiệt sức. Thậm chí có lúc nhìn lại, mình thấy mình chẳng tiến bộ hơn bao nhiêu, chỉ thấy mình mệt hơn và dễ nản hơn. Mãi sau này, mình mới nhận ra: có những điều mình từng tin tưởng lại là ngộ nhận. Nó không sai hoàn toàn, nhưng chưa đủ. Và chính việc mình cứ cố bám vào nó đã khiến mình đi lòng vòng, mất nhiều năng lượng.
Trong bài viết này, mình muốn chia sẻ 4 ngộ nhận lớn đã từng định hình cách mình làm việc và 4 sự thật đã thay đổi mình. Hy vọng khi bạn đọc đến cuối, bạn sẽ nhìn thấy mình đâu đó trong hành trình này, và biết cách tháo ra vài nút thắt đang giữ chân mình lại.
Ngộ nhận #1: Muốn thành công là phải gánh thật nặng, làm thật
Mình từng đứng giữa hai lựa chọn và luôn mặc định chọn hướng khó hơn. Như thể “khó” có sức mạnh thần kỳ giúp mình trở thành phiên bản phi thường.
Nhưng thật ra, có hai kiểu đấu tranh:
Đấu tranh tích cực: kiểu khiến mình cảm thấy bản thân đang tiến bộ. Có sợ, nhưng là kiểu sợ khiến mình tỉnh thức. Sau đó là nhẹ, là vui, là cảm giác “Ừ, mình làm được”.
Đấu tranh tiêu cực: kiểu khiến cơ thể phản ứng như muốn bỏ chạy. Làm hoài không thấy khá hơn. Càng cố càng kiệt. Mỗi lần bước vào lại thấy như đang phản bội chính mình.
Ngày trước mình từng cố học public speaking vì tưởng rằng “làm sáng tạo thì phải nói giỏi trước đám đông”. Mỗi lần chuẩn bị đứng trên sân khấu, mình mất ngủ, tim đập nhanh, tay lạnh ngắt, đầu óc trống rỗng. Mình nghĩ mình nhát. Nhưng thật ra không phải. Mình chỉ đang đứng sai vị trí của bản thân.
Nhưng điều đó không có nghĩa là mình không thể thành công trong sáng tạo. Mình nhận ra mình hoàn toàn có thể đi một con đường khác: viết. Viết bản tin, viết sách, viết blog… đó mới là kiểu “đấu tranh tích cực” của mình. Mỗi lần viết, mình vẫn vật lộn với câu chữ, với cấu trúc, với ý tưởng, nhưng mình thấy mình lớn lên sau mỗi lần như thế. Và quan trọng hơn, mình cảm thấy đúng với bản chất của mình.
Phát triển không diễn ra trong sợ hãi.
Trong tâm lý học, có một khái niệm gọi là Growth Zone vs. Panic Zone. Phát triển chỉ diễn ra khi bạn bước ra khỏi vùng thoải mái một chút (growth zone). Nhưng nếu bạn nhảy thẳng vào vùng hoảng loạn (panic zone), bạn không lớn lên mà bạn chỉ sợ hãi và muốn rút lui. Thử thách có giá trị khi nó còn nằm trong vùng mình có thể xử lý, chứ không phải ép mình chịu đựng cho có vẻ “gan lì”.
Bài tập nhỏ cho bạn:
Hãy lấy một việc bạn đang “cố gồng” trong tuần này và thử hỏi: việc đó mang tính “đấu tranh tích cực” hay “tiêu cực”? Nếu là tích cực, hãy giữ lại và cho mình thêm thời gian. Nếu là tiêu cực, mạnh dạn bỏ hoặc điều chỉnh cách làm. Bạn sẽ bất ngờ khi thấy năng lượng mình quay lại nhanh thế nào.
Ngộ nhận #2: Cứ học nhiều là sẽ giỏi
Mình từng nghiện việc học (tất nhiên ở một số giai đoạn nhất định, thường là khi bắt đầu ngách mới). Cứ thấy khóa nào hay là đăng ký. Cứ thấy ai recommend sách nào là mua. Mình nghĩ, học nhiều chắc chắn sẽ giỏi hơn.
Nhưng sự thật là: không thể chỉ học mà giỏi lên. Học phải đi cùng hỏi và hành. Nếu chỉ học mà không làm, kiến thức nhanh chóng biến thành lý thuyết suông.
Trong giáo dục hiện đại, người ta hay nhắc đến khái niệm spiral learning- học theo vòng xoắn ốc. Nghĩa là bạn không học xong một vòng là kết thúc, mà liên tục quay lại, mỗi lần ở một mức cao hơn. Bạn học → làm → rút kinh nghiệm → học tiếp → làm tiếp. Mỗi vòng như vậy là một bước đi lên.
Ví dụ đơn giản: bạn có thể đọc 1000 cuốn sách về viết, nhưng sẽ không bao giờ viết giỏi hơn nếu bạn không thực sự ngồi xuống viết. Bạn có thể tham gia 10 khóa học về sale, nhưng sẽ không bán được nếu không cầm điện thoại lên và thuyết phục khách hàng thật.
Mình có một nguyên : khi đang làm một việc gì, mình sẽ chỉ học thêm về chính việc đó. Ví dụ, khi đang tập trung xây bản tin, mình đọc sách và học khóa học về newsletter. Khi đang bán một sản phẩm, mình học thêm về sales psychology. Cách này khiến việc học “ngấm” rất nhanh, vì não bộ có chỗ để liên hệ và áp dụng ngay.
Bài tập nhỏ cho bạn:
Trong tuần này, hãy chọn một công việc bạn đang thực sự làm. Sau đó, tìm một tài liệu (sách, podcast, khóa học ngắn) đúng về công việc đó. Đọc/nghe trong một ngày, rồi áp dụng ngay vào việc đang làm. Quan sát xem kết quả có khác biệt không.
Ngộ nhận #3: Dữ liệu là tất cả, trực giác chỉ là cảm
Đây là giai đoạn mình đi hơi xa vào “vùng logic tuyệt đối”. Cái gì cũng đòi số. Không có dữ liệu đo được là mình dừng lại, hoặc chần chừ.
Nhưng đời thực thì không phải thứ gì quan trọng cũng có số để chứng minh.
Vấn đề là, không phải điều gì quan trọng cũng đo được bằng con số. Trực giác, thứ người ta thường xem nhẹ thật ra chính là “kho dữ liệu âm” mà não bạn tích lũy qua hàng nghìn trải nghiệm nhỏ. Daniel Kahneman gọi nó là hệ thống xử lý nhanh của não. Nó đọc được những tín hiệu mà bạn không kịp gọi tên: ánh mắt, nhịp thở, ngữ điệu, những thay đổi vi mô trên khuôn mặt người đối diện.
Ví dụ, có lần mình gặp một khách hàng tiềm năng. Trong buổi trò chuyện đầu tiên, anh ấy liên tục nói về mục tiêu doanh thu, hỏi đi hỏi lại những câu liên quan đến tiền, trong khi bỏ qua hoàn toàn các yếu tố nền tảng khác. Cách anh ấy trình bày vòng vo, mất tập trung, và có vẻ chính anh ấy cũng không rõ mình thực sự muốn gì. Nếu chỉ dựa trên dữ liệu, mình không có gì để kết luận cả. Nhưng trực giác nói với mình rằng, hợp tác lâu dài sẽ không ổn. Cuối cùng mình từ chối, và sau này, qua nhiều nguồn tin khác nhau, mình biết quyết định ấy đã cứu mình khỏi một dự án rất rắc rối.
Trực giác không phải huyền bí. Nó là “pattern recognition”, nhận dạng mẫu. Điều tốt nhất là biết kết hợp cả hai: dữ liệu và trực giác. Dữ liệu giúp bạn có cơ sở rõ ràng, trực giác giúp bạn thấy được điều mà con số chưa thể hiện. Khi cả hai cùng chỉ về một hướng, quyết định của bạn sẽ vững chắc hơn rất nhiều.
Bài tập nhỏ cho bạn:
Trong tuần này, hãy ghi lại ít nhất một tình huống bạn dựa vào trực giác để ra quyết định. Sau đó, phân tích: “Vì sao mình lại có trực giác đó? Mình đã thấy, đã nghe, đã cảm gì?”. Việc “giải thích” lại trực giác sẽ giúp bạn rèn kỹ năng nhận dạng mẫu và biến cảm giác mơ hồ thành vốn kinh nghiệm rõ ràng hơn.
Ngộ nhận #4: Không thể vừa nhanh vừa chất lượng
Mười năm trước, mình từng tin rằng, làm nhanh thì chỉ có thể ẩu. Muốn chất lượng, nhất định phải chậm rãi, tỉ mỉ.
Nhưng sau 5 năm kiên trì viết, mình nhận ra mình hoàn toàn có thể vừa nhanh vừa chất lượng. Không phải vì mình “thiên tài”, mà vì đó là kết quả của việc luyện tập có chủ đích (deliberate practice). Khi bạn làm một việc lặp đi lặp lại đủ nhiều, với ý thức cải tiến liên tục, tốc độ và chất lượng sẽ cùng tăng.
Ví dụ rõ nhất là việc viết bản tin. Ngày xưa, để hoàn thành một bài dài 2000 chữ, mình mất cả tuần, viết đi xóa lại không dưới chục lần. Giờ đây, cùng dung lượng, mình chỉ mất 20-30 phút. Chất lượng không hề giảm, thậm chí còn được nâng lên vì mình đã quen với nhịp tư duy, cấu trúc, và cách kể chuyện.
Điều quan trọng là bạn không nên dừng ở “làm nhiều” mà phải “làm có chủ đích”. Anders Ericsson - nhà nghiên cứu nổi tiếng về deliberate practice - chỉ ra rằng những chuyên gia hàng đầu đều có thói quen đặt ra thử thách khó hơn một chút so với mức hiện tại, nhận phản hồi, rồi cải thiện. Chính vòng lặp này mới giúp họ đạt đến đẳng cấp cao.
Vậy nên, “không thể vừa nhanh vừa chất lượng” thật ra chỉ là một cấp độ khó hơn, chứ không phải không thể. Câu hỏi duy nhất là: bạn có thực sự muốn luyện đến mức đó hay không.
Bài tập nhỏ cho bạn:
Chọn một công việc quen thuộc mà bạn làm hàng tuần. Lần tới, hãy giới hạn thời gian còn 70% so với bình thường. Tập trung cao độ để hoàn thành. Sau đó, so sánh chất lượng với lần trước. Nếu chất lượng giảm, phân tích xem bạn mất ở đâu. Nếu chất lượng vẫn tốt, hãy coi đó là mốc mới để luyện tiếp.
4 ngộ nhận này từng trói buộc mình trong nhiều năm. Mình không phủ nhận chúng có phần đúng, nhưng chỉ đúng một nửa. Khi tin trọn vẹn vào chúng, mình đã tự làm khó mình và đi chậm hơn rất nhiều.
Sự thật là:
Thành công đến từ việc chọn đúng kiểu “đấu tranh” phù hợp với bản chất.
Học chỉ hiệu quả khi đi cùng hỏi và hành.
Trực giác là dữ liệu ngầm quý giá, cần được kết hợp với con số.
Nhanh và chất lượng có thể song hành, nếu bạn luyện tập có chủ đích.
Nếu bạn đang thấy mình mắc kẹt trong một trong bốn ngộ nhận này, hãy bắt đầu bằng một điều nhỏ. Chỉ một thôi. Một điều dễ làm nhưng tạo ra sự dịch chuyển thật. Sự thay đổi lớn hiếm khi xuất phát từ những cú xoay 180 độ. Nó đến từ những bước điều chỉnh đủ nhỏ để bạn có thể duy trì nhưng đủ đúng để hệ thống bên trong bạn bắt đầu chuyển động lại. Cảm nhận sự thay đổi, và để nó cho bạn một “small win”. Từ những chiến thắng nhỏ, bạn sẽ thấy mình có thêm năng lượng và niềm tin để tiếp tục đi xa.
Cuối cùng, hãy nhớ: làm việc giỏi không phải là gồng mình cho đến khi kiệt sức, mà là biết cách chọn lọc, luyện tập, và tin tưởng vào chính trải nghiệm của mình.